Skutki bezrobocia

Bezrobocie jest jednym z najtrudniejszych problemów społeczno- gospodarczych, ponieważ przyczynia się do powstawania wielu negatywnych zjawisk. Skutki bezrobocia można rozpatrywać w kilku aspektach, tj. ekonomicznym, społecznym i psychologicznym.

Z ekonomicznego punktu widzenia główną stratą dla społeczeństwa wynikającą z bezrobocia jest strata produktu narodowego brutto. Chodzi o to, że wysokiemu poziomowi bezrobocia towarzyszy wysoki poziom produktu, którego wytworzenia zaniechano. Strata ta jest zwykle mierzona przy pomocy tzw. luki PNB - różnicy miedzy potencjalnym produktem brutto (tj. występującym w warunkach pełnego zatrudnienia) a rzeczywistym produktem narodowym brutto. Bezrobocie oznacza niewykorzystany, nieproduktywny potencjał ludzki, znaczne koszty materialne związane z utrzymaniem bezrobotnych oraz służb zajmujących się ich problemami i obsługą, spadek dochodów rodzin, rozszerzenie się społecznych kręgów ubóstwa. Bezrobocie narusza interes ekonomiczny państwa i obywateli, bo konsumuje bezproduktywne środki, które powinny być przeznaczone na inne cele: zapewnienie godziwej starości, bezpieczeństwa, rozwój nowoczesnego szkolnictwa i kultury. Bezrobocie poprzez system podatkowy opróżnia kieszenie wszystkich podatników.

Aspekt społeczny bezrobocia, to naruszenie jednej z podstawowych zasad umowy społecznej, wynikającej nie tylko z praw człowieka do pracy, ale także i jego obowiązku w postaci zapewnienia utrzymania rodziny, wychowania dzieci. Osoba bezrobotna poprzez utratę pracy pozbawiona zostaje komfortu psychicznego, wynikającego z poczucia przynależności do grupy, odpowiedzialności i obowiązku wobec innych.

Bezrobocie może mieć dla społeczeństwa również patologiczne konsekwencje. Istnieje związek pomiędzy liczbą samobójstw a poziomem bezrobocia. Takie tendencje ujawniają przeważnie osoby, które pozostają dłużej niż rok bez pracy. Sytuacja bezrobocia stwarza także warunki dla gwałtownego wzrostu przestępczości. Istnieją silne związki pomiędzy liczbą napadów, włamań, gwałtów, morderstw a poziomem bezrobocia.

Z psychologicznego punktu widzenia bezrobocie to utrata dochodów, utrata zdrowia, obniżenie poziomu intelektualnego funkcjonowania, utrata dobrowolnej wymiany przywilejów i zobowiązań, utrata zależności instytucjonalnej.

Utrata dochodów, głównie pieniężnych, wynikających ze stosunków pracy ma najczęściej efekt materialny i psychologiczny. Pierwszy polega na konieczności nałożenia przez bezrobotnego na siebie i członków swojej rodziny ograniczeń ilościowych i jakościowych w zakupach żywności, odzieży, w sposobie spędzania wolnego czasu, itp. Z chwilą, kiedy człowiek zostaje bezrobotnym, następuje u niego istotna zmiana perspektywy czasowej. Osoba zatrudniona ma codziennie określoną i wyznaczoną czasową strukturę czynności dziennych, tygodniowych, miesięcznych, a nawet całego swojego życia. W przypadku nagłej utraty pracy bardzo często pojawia się czasowa dezorganizacja spowodowana tym, że dotychczasowy, jednoznacznie określony przebieg czynności zawodowych i społecznych nagle został przerwany i pozostaje po nich pustka, niejasna przyszłość. Bezrobotny nie wie, jak tę nową sytuację opanować. Wielokrotnie on sam i jego rodzina skupiają uwagę na porównaniu przeszłości z teraźniejszością. W efekcie pojawia się u niego niepojęty i mętny obraz przyszłości. Im dłuższy czas pozostawania bezrobotnym, tym mocniej wykształca się tendencja do pasywnych zachowań, tym częściej przejawia się postawa rezygnacji do poszukiwania pracy, tym większe prawdopodobieństwo długotrwałego bezrobocia. W przypadku nagłej utraty pracy pojawia się odczucie, że utracony został „grunt pod nogami”, że życie straciło jakikolwiek sens.

Naukowcy sklasyfikowali różne sposoby wypełniania wolnego czasu przez osoby pozostające na bezrobociu. Wyróżniono cztery modelowe profile zachowań: aktywny, społeczny, domatorski i pasywny.

Bezrobotni z grupy aktywnych i społecznych znaczną część swojego wolnego czasu poświęcają na poszukiwanie zatrudnienia, podróże i kontakty z innymi osobami. Z kolei domatorzy i pasywni w chwilach wolnych poświęcają się pracom domowym i wychowywaniu dzieci.

Praca przynosi człowiekowi nie tylko korzyści materialne, ale także stwarza psychologiczne możliwości realizowania się, daje poczucie społecznej użyteczności i przydatności. W następstwie utraty pracy bardzo często dochodzi do znacznego pogorszenia stanu zdrowia i to we wszystkich grupach wiekowych. Bezrobotni często zapadają na choroby serca. Pierwszymi, najczęstszymi zwiastunami pogarszającego się zdrowia są symptomy neurotycznych zachowań. W niektórych przypadkach stany neurotyczne bezrobotnego udzielają się także jego partnerowi życiowemu, nawet, jeśli pracę posiada. Stany te przenoszone bywają także i na dzieci, które w efekcie mają trudności w nauce, przejawiają ubogie zainteresowania, izolują się od grupy, itd. Jeśli w danej rodzinie obaj partnerzy są bezrobotnymi, stresy te mają często podwójną siłę.
Różne mogą być typy reakcji na bezrobocie: apatia, szok, optymizm, pesymizm, fatalizm, rezygnacja i depresja. O tym, który typ reakcji dominuje u bezrobotnych, decydują nie tylko indywidualne, wewnętrzne predyspozycje człowieka, cechy osobowości, bogactwo jego doświadczeń życiowych, ale także czynniki kulturowe. O tym, jak ludzie reagują na bezrobocie, świadczy również przebieg pracy oraz stosunki w poprzednim miejscu zatrudnienia. Jeśli pracownik w poprzednim miejscu zatrudnienia doświadczał, iż jego zdolności, predyspozycje nie były w wystarczającym stopniu wykorzystane i nie mógł w sposób aktywny wpływać na przebieg pracy, w sytuacji jej utraty wykazuje dużą aktywność w poszukiwaniu nowego zajęcia, w którym mógłby się realizować. O wiele bardziej stresująco odbierają sytuację bezrobocia osoby, których motywacja do pracy w poprzednim miejscu zatrudnienia była wysoka i mieli wysokie zadowolenie z pracy.

Utrata pracy wpływa także istotny sposób na reakcje uczuciowe (złe samopoczucie, poczucie samotności, bezradności), stany wolicjonalne oraz funkcjonowanie intelektualne. Istnieją wyraźne związki pomiędzy utratą pracy a pogorszeniem sprawności intelektualnej. Szczególnie są one znaczące u osób, które jeszcze przed utratą pracy doświadczały różnych dolegliwości zdrowotnych. Najprawdopodobniej niektórzy ludzie są bardziej podatni na zachwiania równowagi psychicznego funkcjonowania w momencie utraty zatrudnienia. Te osoby, które w swoim życiu wielokrotnie były doświadczane przez sytuacje trudne i potrafiły znaleźć właściwe sposoby ich rozwiązania, są o wiele lepiej niż inne przygotowane do zastosowania strategii adaptacyjnej w sytuacji bezrobocia.

W chwili utraty pracy bezrobotni uruchamiają różne mechanizmy obronne. Najczęściej jest to strach przed tym, co będzie dalej. Są osoby, które utratę pracy odczytują jako własne poniżenie, przez co wielokrotnie odwracają się przeciwko otoczeniu społecznemu. Z kolei inni tracą wiarę we własne zdolności i kompetencje. Obok tego towarzyszyć mogą im takie stany, jak utrata wewnętrznej harmonii, niespokojność, strach, które mogą prowadzić do kryzysów psychicznych.

O tym, jak bezrobotny radzi sobie z nową sytuacją, wiele zależy także od jego najbliższego otoczenia, a szczególnie partnera życiowego. Emocjonalne wsparcie ze strony partnera chroni bezrobotnego przed utratą zdrowia psychicznego i somatycznego.

Sytuację bezrobocia odmiennie przeżywają ludzie w różnym wieku. Im człowiek jest starszy, tym większe doświadczenie życiowe, tym większe bogactwo stereotypowych sposobów reagowania, tym trudniej i wolniej jest w stanie przystosować się do nowych, trudnych sytuacji życiowych. Jeśli chodzi o bezrobotnych w wieku przedemerytalnym, to ich zachowania mogą być różne. Pewna grupa osób ma odczucie, że są wyrzutkami społeczeństwa wyrzuconymi na śmietnik. Z kolei inni nową dla nich sytuację próbują spożytkować na zrealizowanie dotychczas nierozwiniętych zainteresowań. W lepszej sytuacji są młodzi bezrobotni. Mimo iż procentowo stanowią największą grupę, ich samopoczucie jest znacznie lepsze niż osób w wieku starszym. Młodzi bezrobotni szybciej niż pozostałe osoby potrafią znaleźć się w nowej sytuacji, przez co rzadziej obserwuje się u nich tendencje do obwiniania samego siebie, stany depresyjne, obniżone poczucie własnej przydatności, spadek poziomu złości.

Różne skutki psychologiczne i zdrowotne bezrobocia obserwuje się w środowiskach miejskich i wiejskich. Bezrobotni pochodzący ze wsi, w przeciwieństwie do osób ze środowisk miejskich, okazują się o wiele bardziej odporni somatycznie i psychologicznie. Stan ten upatruje się przede wszystkim w pozytywnym wsparciu przez społeczność lokalną, które jest o wiele większe na wsi niż w mieście.
Reakcje płci na bezrobocie są zróżnicowane. Kobiety, w przeciwieństwie do mężczyzn, przejawiają większą złość skierowaną na siebie, większą bezradność, są bardziej przygnębione, mają niższą niż mężczyźni samoocenę, ale- co wydaje się być paradoksalne- są bardziej szczęśliwe. Mężczyźni i kobiety wykazują także istotne różnice w sposobie radzenia sobie z nudą. O ile kobiety izolują się raczej (od otoczenia) w domu, skupiając się na zajęciach domowych, o tyle mężczyźni częściej w porównaniu do pań rozwijają swoje zainteresowania poza domem.

Bezrobocie prowadzi do utraty możliwości dobrowolnej wymiany przywilejów i zobowiązań. Osoba bezrobotna pozbawiona zostaje prawa do swobodnego negocjowania dobrowolnej zależności od innych.
Człowiek mający pracę jest aktywnym podmiotem szerszej zbiorowości. W zakładzie pracy pracownik ma do dyspozycji instytucje, które zabiegają o jego prawa (związki zawodowe, służby specjalne, służby medyczne). Poprzez związki zawodowe człowiek może mieć aktywny wpływ także na życie polityczne w kraju. Takiej zależności instytucjonalnej pozbawiony jest bezrobotny. Stresowe rezultaty bezrobocia są o wiele bardziej dezorganizujące i wyniszczające dla jednostki niż stres w pracy. Wielu ludzi uważa, zatem, że praca jakakolwiek, nawet bardzo zła, jest lepsza niż żadna.

Bezrobocie prowadzi do degradacji psychicznej i moralnej osób pozostających bez pracy (poczucie beznadziejności, pesymizm, uczucie społecznej bezużyteczności), do zjawisk patologii społecznej (alkoholizm, narkomania, przestępczość), itp.

Osoby bezrobotne, pozbawione wsparcia najbliższych, bądź nie mające takiego w ogóle, często skazane są na nędzną egzystencję, prowadzącą do powolnej degeneracji. Bezrobotni mający na utrzymaniu rodzinę, straciwszy silną wolę w poszukiwaniu zajęcia pogrążają się w nędzy, często stając się zalążkiem rodziny patologicznej.

Bez względu na to, jak wysokie są ekonomiczne skutki bezrobocia, rachunek strat nie odzwierciedla właściwie i w pełni szkód ludzkich, społecznych i psychicznych, jakie niosą za sobą okresy trwale utrzymującego się bezrobocia przymusowego.